جنگ نامتقارن
نامتقارن[2] به معنی داشتن دو سطح یا دو بخش که از لحاظ شکل و اندازه یکسان نیستند.( لغت نامه اکسفورد ، 2005: 81)
جنگ نامتقارن یك دانش واژة نظامی است كه برای توصیف نوعی از جنگ استفاده می‌شود كه طرفین درگیر در آن از حیث فن آوری و توانائی‌های نظامی در یك سطح قرار ندارند ، به همین سبب روش‌های مورد استفادة آنان در جنگ علیه یكدیگر متفاوت از هم است (ویكی پدیا، 2009).
واژه نامتقارن معمولاً با واژه‌هایی همچون عدم تقارن ، و یا نامتناسب مترادف و هم معنی می‌باشند.
عدم تقارن : وقتی در اردوگاه جنگی از لحاظ منابع انسانی و منابع مادی كاملاً یا نسبتاً معادله برابری ندارند به گونه‌ای كه در یك طرف عنصر قوی و در طرف دیگر عنصر ضعیف قرار دارد ، مفهوم عدم تقارن شكل می‌گیرد. اما موضوع نامتقارن و عدم تقارن با یكدیگر قابل جمع نیستند.(دافوس آجا ، 1382 ، 19)
تاریخچه جنگ نامتقارن :
هر چند مفهوم جنگ نامتقارن به تازگی در ادبیات نظامی راهبردی دنیا خصوصاً غرب و آمریكا وارد شده است. ولی مطالعه كتابهای تاریخ جنگها نشان می‌دهد ، مفهوم نامتقارن ریشه در ادبیات كهن دفاعی دارد. مروری براندیشه‌های سان‌تزو در كتاب هنر جنگ و یا گفته‌های ماكیاول در كتاب خطابه‌ها این ریشه‌ها را به خوبی نشان می‌دهد.(دافوس آجا ، 1382 ، 33)
سان‌تزو در كتاب هنر جنگ خود می‌گوید :
« تمام جنگها مبتنی بر فریب هستند. وقتی با دشمنی روبرو شدی ، او را به دام بیانداز ، گیج كن و ناگهان به او حمله كن. وقتی كه دشمن خود را جمع و جور كرد و آماده مواجهه شد و زمانی كه او قوی است ، از او بپرهیز؛ » (Sun Tezu , 1971 , PP66-67)
اینكه جنگ نامتقارن پدیده‌ای بدیع در قرن بیست و یكم یا نمونه‌ای مربوط به گذشته است ، بیشتر از بعد نظری مهم است ، برخی این پدیده را جدید تصور می‌كنند و برخی نیز نوآوری آن را صرفاً در قالب عنوان و واژه پردازی دانسته ، سابقه آن را به تاریخ جنگها نسبت می‌دهند چرا كه همه جنگها تا اندازه‌ای نامتقارن بوده و یا همه جنگها می‌توانند نامتقارن باشند. (سفرانچوك ، 1383 ، 78)
این اصطلاح نخستین بار در سال 1997 در گزارش برآورد راهبردی سالیانه دانشگاه پدافند ملی آمریكا در یك فصل و تحت عنوان تهدیدات نامتقارن مطرح شد. تهدیدات نامتقارن[3] در كلیه گزارش‌ها ، اسناد و مكتوبات در كنار جنگ نامتقارن دیده می‌شود ولی می‌توان گفت كه تا سال 1997 تقریباً این اصطلاح مورد استفاده قرار نمی‌گرفت. (كلهر رضا ، 1383 ، 117) . استیون متز[4] می‌گوید : « در واقع عدم تقارن به مفهوم كانونی در تفكر رسمی آمریكا درباره جنگ آینده تبدیل شده است. در حالی كه دیدگاه مشترك 2010 كه در سال 1996 منتشر شد به عدم تقارن با برخوردهای نامتقارن تصریحاً اشاره‌ای نكرده است.» (كلهر ، 1383 ، 118)
این مفهوم نخستین بار در سال 1997 در راهبرد نظامی ملی و نیز در راهبرد امنیت ملی آمریكا بكار رفته است. هرچند این مفهوم رفته رفته تكامل علمی و تخصصی پیدا كرده لكن قابل ذكر است كه این مفهوم هر سال در گزارش‌های سالیانه و همچنین در بررسی‌های تحلیلی منتشره مراكز نظامی و دفاعی آمریكا مورد اشاره قرار گرفته است. (مكنزی ، 1383 ، 4)
بدون شك یكی از آخرین تطورات مرتبط با حقوق جنگ (به عنوان حقوق و موازین حاكم بر رفتار دولت‌ها و افراد در طول وقوع درگیری‌های مسلحانه كه موجب می‌شود ، رفتار آنها در پی‌گیری و تعقیب عملیات و تاكتیك‌‌های جنگی به رعایت اصول كرامت بشر و تقلیل سطح خشونت‌ها و قربانیان درگیری به كمترین حد ممكن محدود شود) ظهور مباحث گسترده جنگ‌های نامتقارن است ، عدم تقارن پیش و بیش از آنكه در ابزارهای اعمال قدرت در سطح جهان باشد ، در آرایش سیاسی جهان بوده كه از سال‌های دهه هشتاد قرن بیستم تاكنون به وضوح پدیدار شده و با فروپاشی شوروی قطعیت یافته است (مونكلر ، 1384 ، 42)
مفهوم جنگ نامتقارن :
جنگ نامتقارن با تكیه بر ضعف‌های یك طرف و نقاط قوت طرف دیگر شكل می‌گیرد. این راهبرد در صورتی می‌تواند موفقیت آمیز باشد كه بتواند ضریب بكارگیری توانمندی‌ها و همچنین ضریب شناخت و سنجش آسیب‌پذیری‌ها را در سطح بالا نگاه دارد. ستاد مشترك آمریكا جنگ نامتقارن را اینگونه تعریف می‌كند :
« بكارگیری رویكردهای غیر قابل پیش‌بینی یا غیر متعارف برای خنثی كردن یا تضعیف قوای دشمن و در عین حال بهره‌برداری از نقاط آسیب‌پذیر او از طریق فن‌آوری‌های غیر قابل انتظار و یا روش‌های مبكترانه »
انستیتو روابط بین‌الملل و استراتژیك پاریس نیز مفهوم جنگ نامتقارن را این گونه ارائه می‌دهد :
« از نظر راهبردی تقارن به مفهوم مبارزه با سلاح‌های برابر تصور شده و غیر متقارن به معنای تلاش یكی از طرف‌های متخاصم برای دستیابی به برتری كیفی و یا كمی جنگ است و جنگ نامتقارن مربوط به عكس این اقدام است یعنی بهره‌گیری از تمام نقاط ضعف دشمن برای آسیب‌رساندن هرچه بیشتر به آن» (كور مونت- 1385 صص 33-34)
دانشگاه دفاع ملی آمریكا در سال 1996 جنگ نامتقارن را چنین تعریف كرد :
« بطور ساده ، تهدیدها یا فنون نامتقارن ، شرحی از جنگ نامنصفانه هستند كه شامل استفاده از غافلگیری در تمام ابعاد عملیاتی و راهبردی و كاربرد سلاح‌ها در روالی كه ایالات متحدة آمریكا برنامه‌ریزی نكرده باشد»
همچنین تأكید می‌كند كه : « عدم تقارن در قلمرو و امور نظامی و امنیت ملی عبارتست از سازماندهی و اندیشیدن متمایز از دشمنان به منظور به حداكثر رساندن برتری‌های خویش و بهره‌وری از نقاط ضعف دشمن » (مكنزی ، 1383 ص 3 و 4)
در جنگ نامتقارن موارد زیر مورد توجه می‌باشد :
فقدان وجود تناسب معمول نظامی بین دو جبهه درگیر
تضاد منافع حیاتی دو جبهه
بیشترین بهره‌برداری از نقاط ضعف دشمن در جبهه قوی و به حداكثر رساندن برتری‌های خودی در جبهه ضعیف
توجه ویژه به ابعاد روانی ، عمومی و بسیج نیروها
دستیابی به اهداف راهبردی با استفاده از منابع كم و تأكید بر اصل كمترین هزینه در مقابل بیشترین بهره (دافوس آجا ، 1382 ، ص 47-49)
عناصر مهم در جنگ نامتقارن :
بهره‌گیری از نقاط ضعف و آسیب‌پذیر دشمن
پرهیز از نقاط قوت دشمن
استفاده از فن‌آوری‌های غیر قابل انتظار
به حداقل رساندن آسیب‌پذیری‌های خودی
به حداكثر رساندن برتری‌های خودی
استفاده از روش‌های مبتكرانه
تضعیف اراده دشمن (دافوس سپاه- 1385- صص 15-38)
ویژگیهای جنگ نامتقارن :
جنگ نامتقارن به دنبال دستیابی و شناخت آسیب‌های دشمن یا هدف است. تهدیدها علیه هدف مبهم و نیز غیر قابل پیش‌بینی و در نهایت غافلگیر كننده است.
تهدیدهای نامتقارن عمدتاً بی‌شمار ، متنوع و چند بعدی هستند .
جنگ نامتقارن به دنبال تضعیف ارادة دشمن برای جنگیدن است.
در جنگ نامتقارن ، مؤثر بودن هدف و اقدام اهمیت دارد به عبارت دیگر میزان تأثیری كه در دشمن ایجاد خواهد كرد ، از پیروزی یا شكست اقدام نقش تعیین كننده‌ای دارد.
در جنگ نامتقارن هدف این است كه هیچ سهمی برای طرف مقابل در نظر گرفته نشود به عبارتی بازی با حاصل جمع جبری صفر می‌باشد. اما ممكن است در مواردی رقیب هم واكنش نامتقارن از خود نشان دهد.
در جنگ نامتقارن ، اندیشه گروهی به سختی درچارچوب تعیین شده و دیوان سالاری گسترده قرار می‌گیرد. برای فهم چگونگی كاربرد شیوه‌های جدید برای تحقق تهدید دشمن اندیشیدن بیرون از چارچوب ضروری است.
یكی از ویژگیهای بسیار برجسته در جنگ نامتقارن كسب نتایج راهبردی در تمام سطوح جنگ است بعبارت دیگر طرف ضعیف با طراحی تاكتیكی و عملیاتی ، سعی در كسب منافع سیاسی و سیاست خارجی در رابط با بازیگر قوی دارد.
در جنگ نامتقارن برخلاف جنگ كلاسیك بین نیروهای نظامی و غیر نظامی تمایزی وجود ندارد. یعنی برای رسیدن به هدف می‌توان از غیر نظامیان و یا نظامیان در بند استفاده نمود به همین دلیل به نوعی مبارزه نامنصفانه نام گرفته است.
در جنگ نامتقارن باید به ملاحظات فرهنگی و اختلاف نظر و دیدگاه كشور توجه جدی نمود تا دچار سوء برداشت نشود.
یكی دیگر از وجوه جنگ نامتقارن پرهیز از رویارویی مستقیم دو نیرو است زیرا یك طرف این بازی ، بسیار قوی‌تر از طرف دیگر است.
آخرین ویژگی جنگ نامتقارن حمله به متحدان یك كشور برتر است.
(بنت ، 1383 ، ص 1-51)
رویكرد و انواع تهدیدهای نامتقارن :
رویكردهای نامتقارن می‌توانند با بكارگیری ماهرانه عامل روانی ، تأثیر قدرتمندی داشته باشند ، این رویكرد كه مستقیماً اراده دشمن را هدف قرار می‌دهند ، می‌توانند كمبود تجهیزات یا دیگر كاستی‌ها را جبران كنند ، هرچند ممكن است روش این رویكردها تاكتیكی باشد اما تأثیر روان‌شناختی آن را باید در سطح استراتژیك جستجو كرد. این ویژگی یعنی تمركز مداوم بر تأثیرات استراتژیك ، مشخصه اصلی و متمایز جنگ نامتقارن است ، جنگی با اتكاء بر عنصر روانی رویكردی مبتكرانه را بكار می‌گیرد. (مكنزی ، 1383 ، 17)
معمولاً تهدیدهای نامتقارن را به شش دستة ، هسته‌ای ، شیمیایی ، میكروبی ، عملیات اطلاعاتی ، راه‌كارهای عملیاتی و هراس پروری (تروریسم) تقسیم می‌كنند. تأكید عمده بر سلاح‌های هسته‌ای ، شیمیایی ، میكروبی و عملیات اطلاعاتی است. (كلهر ، 1383 ، 76)
در این تحقیق تعریف ستاد مشترک امریکا از جنگ نامتقارن ” بكارگیری رویكردهای غیر قابل پیش‌بینی یا غیر متعارف برای خنثی كردن یا تضعیف قوای دشمن و در عین حال بهره‌برداری از نقاط آسیب‌پذیر او از طریق فن‌آوری‌های غیر قابل انتظار و یا روش‌های مبكترانه ” مد نظر و محور بررسی های بعدی خواهد بود.
منابع :
بارتلمی كورمونت ، دارگوریبی . بنیگار ، « جنگ‌های نامتقارن» ، مترجمین علی سجادی انصاری ، غلامرضا آتش‌فراز ، نشر آجا ، چاپ اول 1385
بروس بنت ، پاسخ به تهدیدهای نامتقارن ، ترجمه سید محمد كمال سروریان ، گزارش راهبردی ، تهران، پژوهشكده مطالعات راهبردی ، 1383
دافوس ارتش ، كلیاتی از جنگ نامتقارن ، 1382
دافوس سپاه ، اصول جنگ و توان رزمی ، 1385
سفرانچكوف ، ایوان ، « چچن . تجربه روسیه از جنگ نامتقارن» ترجمه محمود فیروزی ، فصلنامه مطالعات بسیج شماره 22 ،1383
كلهر رضا ، «راهبرد جنگ نامتقارن» ، فصلنامه راهبرد دفاعی ، سال دوم ، شماره چهارم ، 1383
مكنزی كنت ، « جنگ نامتقارن» ترجمه عبدالمجید حیدری ، نشر دوره عالی جنگ سپاه ، 1383
مونكلر هرفرید ، « جنگ‌های نوین» ترجمه حسن درگاهی ، نشر دوره عالی جنگ سپاه ، 1384
Sun Tezu , The Art of war , sam uel B. Glip fith (trans) , London , oxford university press 1971 . pp.66-67
Oxford advanced learner’s dictionary, Seventh edition, Sally Wehmeier, Oxford university press,2005
[1] – Asymmetric warfare
[2] – Asymmetric
[3] – Asymmetric Threats
[4] – Metz , Steven